Zarządzanie Chorobami Anyżu – Co Jest Nie Tak Z Moją Rośliną Anyżu?

Anyż (Pimpinella anisum) jest aromatyczną rośliną zielną cenioną za swoje walory kulinarne i lecznicze. Uprawa anyżu może być jednak wyzwaniem‚ ponieważ rośliny te są podatne na szereg chorób‚ które mogą wpływać na ich wzrost i plonowanie. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie zarządzanie chorobami są kluczowe dla zapewnienia zdrowej i produktywnej uprawy anyżu.

Wprowadzenie

Anyż (Pimpinella anisum) jest aromatyczną rośliną zielną cenioną za swoje walory kulinarne i lecznicze. Uprawa anyżu może być jednak wyzwaniem‚ ponieważ rośliny te są podatne na szereg chorób‚ które mogą wpływać na ich wzrost i plonowanie. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie zarządzanie chorobami są kluczowe dla zapewnienia zdrowej i produktywnej uprawy anyżu.

Identyfikacja i Diagnoza Chorób Anyżu

Dokładna identyfikacja choroby jest kluczowa dla skutecznego leczenia. Obserwacja objawów‚ takich jak zmiany w kolorze liści‚ obecność plam‚ deformacje łodyg czy więdnięcie‚ może wskazywać na konkretny patogen. W przypadku wątpliwości warto skonsultować się z doświadczonym ogrodnikiem lub specjalistą od chorób roślin.

Objawy Chorób Anyżu

Objawy chorób anyżu mogą być różnorodne i zależą od konkretnego patogenu. Najczęstsze objawy to⁚

• Zmiany w kolorze liści – żółknięcie‚ brązowienie‚ zaczerwienienie‚ plamistość.
• Deformacje łodyg i liści – zwijanie‚ marszczenie‚ pękanie.
• Obecność pleśni‚ grzybów lub innych patogenów na liściach‚ łodygach lub korzeniach.
• Wiotczenie i więdnięcie roślin.
• Opóźnienie wzrostu lub karłowatość.
• Zredukowane plonowanie lub brak nasion.

Diagnozowanie Chorób Anyżu

Dokładne zdiagnozowanie choroby anyżu jest kluczowe dla skutecznego leczenia. W tym celu należy⁚

• Dokładnie zbadać objawy choroby‚ zwracając uwagę na ich lokalizację‚ kształt i kolor.
• Przeprowadzić wizualną inspekcję roślin pod kątem obecności szkodników‚ grzybów lub innych patogenów.
• Skonsultować się z lokalnym doradcą rolniczym lub specjalistą od chorób roślin‚ aby uzyskać fachową diagnozę.
• W razie potrzeby pobrać próbki roślin do badań laboratoryjnych‚ aby potwierdzić rodzaj patogenu.

Precyzyjna diagnoza choroby pozwoli na zastosowanie odpowiednich metod leczenia i zapobiegania jej rozprzestrzenianiu się.

Najczęstsze Choroby Anyżu

Anyż‚ podobnie jak wiele innych roślin uprawnych‚ jest podatny na różne choroby‚ które mogą negatywnie wpływać na jego wzrost i plonowanie. Najczęstsze choroby anyżu to⁚

Choroby Grzybowe

• Antraknoza⁚ objawia się brązowymi plamami na liściach i łodygach‚ które mogą prowadzić do zamierania roślin.
• Rdza⁚ powoduje powstawanie pomarańczowych lub brązowych plam na liściach‚ które mogą osłabiać roślinę.
• Pleśń szara⁚ objawia się szarym‚ puszystym nalotem na liściach i łodygach‚ który może prowadzić do gnicia roślin.
• Mączniak prawdziwy⁚ objawia się białym‚ mączystym nalotem na liściach‚ który może osłabiać roślinę.

Choroby Bakteriowe

• Zgnilizna korzeni⁚ powoduje gnicie korzeni‚ co może prowadzić do zamierania roślin.
• Bakterioza liści⁚ objawia się brązowymi lub czarnymi plamami na liściach‚ które mogą prowadzić do ich opadania.

Choroby Wirusowe

• Wirus mozaiki⁚ powoduje mozaikowe zabarwienie liści‚ które mogą być zdeformowane i osłabione.
• Wirus żółtej żyłki⁚ objawia się żółtymi żyłkami na liściach‚ które mogą być zdeformowane i osłabione.

Choroby Grzybowe

Choroby grzybowe są częstym problemem w uprawie anyżu. Grzyby rozwijają się w wilgotnych i ciepłych warunkach‚ a ich zarodniki mogą rozprzestrzeniać się przez wiatr‚ wodę i owady. Najczęstsze choroby grzybowe anyżu to⁚

• Antraknoza (Colletotrichum spp.)⁚ objawia się brązowymi‚ okrągłymi plamami na liściach‚ które mogą się łączyć‚ tworząc większe obszary nekrozy. Plamy mogą również pojawiać się na łodygach i owocach. W ciężkich przypadkach antraknoza może prowadzić do zamierania roślin.
• Rdza (Puccinia spp.)⁚ powoduje powstawanie pomarańczowych lub brązowych‚ proszkowych skupisk zarodników na spodniej stronie liści; Rdza może osłabiać roślinę i zmniejszać jej plonowanie;
• Pleśń szara (Botrytis cinerea)⁚ objawia się szarym‚ puszystym nalotem na liściach‚ łodygach i owocach‚ który może prowadzić do gnicia roślin. Pleśń szara rozwija się w warunkach wysokiej wilgotności i niskiej wentylacji.
• Mączniak prawdziwy (Erysiphe spp.)⁚ objawia się białym‚ mączystym nalotem na liściach‚ który może osłabiać roślinę i zmniejszać jej plonowanie. Mączniak prawdziwy rozwija się w warunkach ciepłych i suchych.

Choroby Bakteriowe

Choroby bakteryjne anyżu są mniej powszechne niż choroby grzybowe‚ ale mogą być równie szkodliwe. Bakterie rozprzestrzeniają się przez wodę‚ owady i narzędzia ogrodowe. Najczęstsze choroby bakteryjne anyżu to⁚

• Zgnilizna korzeni (Erwinia spp.)⁚ objawia się więdnięciem roślin‚ żółknięciem liści i gniciem korzeni. Bakterie Erwinia atakują korzenie‚ uniemożliwiając roślinie pobieranie wody i składników odżywczych.
• Plamistość bakteryjna liści (Pseudomonas spp.)⁚ objawia się brązowymi‚ wodnistymi plamami na liściach‚ które mogą się łączyć‚ tworząc większe obszary nekrozy. Bakterie Pseudomonas atakują liście‚ osłabiając roślinę i zmniejszając jej plonowanie.

Choroby Wirusowe

Wirusy atakują rośliny anyżu‚ powodując różne objawy‚ takie jak mozaikowatość liści‚ karłowatość i deformacje. Wirusy rozprzestrzeniają się przez owady‚ takie jak mszyce i roztocza‚ a także przez narzędzia ogrodowe. Najczęstsze choroby wirusowe anyżu to⁚

• Wirus mozaiki tytoniu (TMV)⁚ objawia się mozaikowatością liści‚ czyli jasnozielonymi i ciemnozielonymi plamami na liściach. TMV może również powodować karłowatość i deformacje roślin.
• Wirus żółtej mozaiki fasoli (BYMV)⁚ objawia się żółknięciem liści i karłowatością roślin. BYMV może również powodować deformacje kwiatów i owoców.

Nie ma skutecznego leczenia chorób wirusowych anyżu. Najlepszą metodą zapobiegania jest kontrola owadów i stosowanie zdrowego materiału siewnego.

Zarządzanie Chorobami Anyżu

Skuteczne zarządzanie chorobami anyżu opiera się na połączeniu środków zapobiegawczych i zabiegów leczniczych. Wczesna identyfikacja i odpowiednie działania są kluczowe dla ograniczenia strat w plonach i zachowania zdrowia roślin.

Środki Zapobiegawcze

Kluczem do zapobiegania chorobom anyżu jest stosowanie dobrych praktyk uprawowych‚ które minimalizują ryzyko infekcji. Należą do nich⁚

• Wybór odpornych odmian anyżu.
• Utrzymanie prawidłowej rotacji upraw‚ aby uniknąć gromadzenia się patogenów w glebie.
• Zapewnienie odpowiedniego drenażu gleby‚ aby zapobiec nadmiernemu nawadnianiu‚ które sprzyja rozwojowi chorób grzybowych.
• Stosowanie zdrowego materiału siewnego wolnego od chorób.
• Regularne usuwanie i niszczenie chorych roślin‚ aby zapobiec rozprzestrzenianiu się patogenów.

Leczenie i Kontrola

W przypadku wystąpienia objawów chorób anyżu‚ konieczne jest zastosowanie odpowiednich metod leczenia i kontroli. Wybór metody zależy od rodzaju choroby i jej nasilenia. W niektórych przypadkach skuteczne może być zastosowanie fungicydów lub bakteriocydów‚ jednak należy pamiętać o ich potencjalnym wpływie na środowisko i zdrowie człowieka.

W przypadku chorób grzybowych‚ oprócz fungicydów‚ można zastosować również metody biologiczne‚ takie jak⁚

• Wprowadzenie do gleby pożytecznych mikroorganizmów‚ które konkurują z patogenami.
• Użycie biopestycydów pochodzenia naturalnego.

W przypadku chorób bakteryjnych‚ oprócz bakteriocydów‚ można zastosować również metody profilaktyczne‚ takie jak⁚

• Dezynfekcja narzędzi ogrodniczych.
• Unikanie nadmiernego nawadniania.

Ważne jest‚ aby dokładnie zapoznać się z instrukcją stosowania środków ochrony roślin i przestrzegać zaleceń dotyczących dawkowania i terminów aplikacji.

Szkodniki Anyżu

Rośliny anyżu są podatne na atak różnych szkodników‚ które mogą uszkadzać liście‚ łodygi i korzenie‚ prowadząc do zmniejszenia plonów i pogorszenia jakości. Najczęstszymi szkodnikami anyżu są mszyce‚ gąsienice‚ chrząszcze i roztocza.

Szkodniki te mogą uszkadzać rośliny poprzez⁚

• Ssanie soków z liści i łodyg‚ co prowadzi do osłabienia rośliny i zmniejszenia plonów.
• Zjadanie liści‚ łodyg i korzeni‚ co może prowadzić do uszkodzenia rośliny i jej śmierci.
• Rozprzestrzenianie chorób‚ co może prowadzić do dalszych problemów z uprawą.

Wczesne wykrycie szkodników i odpowiednie zarządzanie nimi jest kluczowe dla zapewnienia zdrowej i produktywnej uprawy anyżu.

Identyfikacja i Diagnoza Szkodników

Dokładne rozpoznanie szkodników jest kluczowe dla skutecznej kontroli. Regularne oględziny roślin anyżu‚ zwracając uwagę na wszelkie nietypowe zmiany‚ takie jak dziury w liściach‚ obecność owadów‚ pajęczyn lub wydzielin‚ pozwala na wczesne wykrycie szkodników.

Po zidentyfikowaniu szkodnika‚ ważne jest‚ aby określić jego gatunek‚ ponieważ różni się on sposobem ataku i wymaga odmiennych metod zwalczania.

W przypadku wątpliwości‚ można skorzystać z pomocy specjalisty‚ np. doradcy rolniczego lub entomologa‚ w celu dokładnej diagnozy.

Zarządzanie Szkodnikami

Zarządzanie szkodnikami anyżu powinno opierać się na zintegrowanym podejściu‚ łączącym różne metody w celu ograniczenia ich populacji i minimalizacji szkód.

Metody te obejmują⁚

• Metody profilaktyczne⁚ wybór odpornych odmian‚ stosowanie odpowiednich technik uprawy‚ zapewnienie dobrego drenażu gleby‚ regularne usuwanie chwastów i resztek roślinnych.
• Metody mechaniczne⁚ ręczne zbieranie szkodników‚ stosowanie pułapek feromonowych‚ siatek ochronnych lub innych barier fizycznych.
• Metody biologiczne⁚ wprowadzanie naturalnych wrogów szkodników‚ takich jak drapieżne owady‚ ptaki lub pasożyty.
• Metody chemiczne⁚ stosowanie pestycydów tylko w ostateczności i zgodnie z zaleceniami producenta‚ aby zminimalizować wpływ na środowisko i zdrowie człowieka.

Ważne jest‚ aby wybrać metody zarządzania szkodnikami‚ które są najbardziej odpowiednie dla konkretnego gatunku szkodnika i warunków uprawy.

Uprawa i Pielęgnacja Anyżu

Aby zapewnić zdrowy wzrost i obfite plony anyżu‚ należy przestrzegać odpowiednich praktyk uprawy i pielęgnacji. Oto kluczowe aspekty⁚

Warunki Uprawy

• Gleba⁚ Anyż preferuje gleby lekkie‚ przepuszczalne‚ bogate w składniki odżywcze i dobrze przewietrzone. Optymalne pH gleby wynosi 6‚0-7‚0.
• Słoneczne stanowisko⁚ Rośliny anyżu potrzebują co najmniej 6 godzin bezpośredniego światła słonecznego dziennie.
• Temperatura⁚ Optymalna temperatura do wzrostu anyżu wynosi 18-24°C. Rośliny te są wrażliwe na mróz.

Pielęgnacja Roślin

• Podlewanie⁚ Anyż wymaga regularnego podlewania‚ zwłaszcza w okresie suszy. Gleba powinna być wilgotna‚ ale nie mokra.
• Nawożenie⁚ Regularne nawożenie azotem‚ fosforem i potasem jest konieczne‚ aby zapewnić zdrowy wzrost i plonowanie.
• Odchwaszczanie⁚ Usuwanie chwastów jest ważne‚ ponieważ konkurują one z anyżem o składniki odżywcze i wodę.
• Ochrona przed szkodnikami i chorobami⁚ Regularne monitorowanie roślin pod kątem szkodników i chorób oraz stosowanie odpowiednich metod zwalczania jest kluczowe dla zapewnienia zdrowej uprawy.

Warunki Uprawy

Wybór odpowiedniego miejsca do uprawy anyżu jest kluczowy dla jego zdrowego wzrostu i obfitego plonowania. Rośliny te najlepiej rosną w⁚

• Glebie⁚ Lekkiej‚ przepuszczalnej‚ bogatej w składniki odżywcze i dobrze przewietrzonej. Optymalne pH gleby wynosi 6‚0-7‚0. Unikaj gleb ciężkich i gliniastych‚ które mogą prowadzić do zastoju wody i gnicia korzeni.
• Stanowisku⁚ Słonecznym‚ z co najmniej 6 godzinami bezpośredniego światła słonecznego dziennie. Anyż nie toleruje cienia‚ a jego wzrost i plonowanie mogą być znacznie ograniczone w miejscach zacienionych.

Dodatkowo‚ należy pamiętać‚ że anyż jest rośliną wrażliwą na mróz‚ dlatego w regionach o chłodnym klimacie zaleca się sadzenie go w późniejszym terminie‚ gdy minie ryzyko przymrozków.

Pielęgnacja Roślin

Odpowiednia pielęgnacja jest kluczowa dla zapewnienia zdrowego wzrostu i obfitego plonowania anyżu. Oto kilka kluczowych czynności pielęgnacyjnych⁚

• Podlewanie⁚ Anyż preferuje wilgotną glebę‚ ale nie toleruje zalewania. Podlewaj rośliny regularnie‚ zwłaszcza w okresach suszy‚ ale unikaj nadmiernego nawadniania‚ które może prowadzić do gnicia korzeni.
• Nawożenie⁚ Regularne nawożenie jest niezbędne dla prawidłowego wzrostu anyżu. Stosuj nawozy organiczne lub mineralne o zrównoważonym składzie NPK‚ dostosowując dawkowanie do potrzeb rośliny i rodzaju gleby.
• Usuwanie chwastów⁚ Regularnie usuwaj chwasty‚ które konkurują z anyżem o wodę‚ składniki odżywcze i światło słoneczne.
• Przycinanie⁚ Regularne przycinanie pędów kwiatowych zapobiega przedwczesnemu kwitnieniu i sprzyja rozwojowi liści‚ które są cenione za swoje właściwości smakowe i lecznicze.

Pamiętaj‚ że regularne kontrolowanie roślin pod kątem występowania chorób i szkodników jest niezbędne dla zapewnienia zdrowej i produktywnej uprawy anyżu.

Problemy z Uprawą Anyżu

Choć anyż jest stosunkowo łatwą w uprawie rośliną‚ może napotykać na pewne problemy‚ które mogą wpływać na jego wzrost i plonowanie. Najczęstsze problemy z uprawą anyżu to⁚

• Słabe kiełkowanie⁚ Nasiona anyżu mogą kiełkować nierównomiernie lub wcale‚ jeśli gleba jest zbyt zimna lub zbyt sucha. Należy zapewnić odpowiednie warunki do kiełkowania‚ takie jak temperatura gleby powyżej 10°C i wilgotne podłoże.
• Wolny wzrost⁚ Brak składników odżywczych‚ zwłaszcza azotu‚ może spowolnić wzrost anyżu. Regularne nawożenie jest kluczowe dla zapewnienia prawidłowego rozwoju rośliny.
• Przewlekłe choroby⁚ Choroby grzybowe‚ bakteryjne i wirusowe mogą osłabiać rośliny anyżu i wpływać na ich plonowanie. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie zarządzanie chorobami są kluczowe dla ich zwalczania.
• Szkodniki⁚ Owady‚ takie jak mszyce‚ przędziorków i gąsienice‚ mogą uszkadzać liście anyżu i wpływać na jego wzrost. Regularne kontrolowanie roślin pod kątem obecności szkodników i stosowanie odpowiednich metod zwalczania jest niezbędne dla ochrony upraw.

Dobra praktyka ogrodnicza i odpowiednie zarządzanie uprawą mogą pomóc w zapobieganiu i zwalczaniu problemów z uprawą anyżu‚ zapewniając zdrowy wzrost i obfite plonowanie.

Korzyści i Ryzyko Spożycia Anyżu

Korzyści Zdrowotne

Anyż jest ceniony za swoje liczne właściwości lecznicze. Zawiera szereg związków bioaktywnych‚ w tym anetol‚ który nadaje mu charakterystyczny smak i zapach. Badania wykazały‚ że anyż może⁚

• Łagodzić problemy trawienne⁚ Anyż może pomóc w łagodzeniu wzdęć‚ zaparć i biegunki.
• Działać przeciwzapalnie⁚ Anyż może pomóc w zmniejszeniu stanu zapalnego w organizmie.
• Wspierać zdrowie układu oddechowego⁚ Anyż może pomóc w łagodzeniu objawów przeziębienia i grypy‚ takich jak kaszel i katar.
• Wspierać zdrowie skóry⁚ Anyż może pomóc w leczeniu trądziku i innych problemów skórnych.

Ryzyko i Środki Ostrożności

Chociaż anyż jest generalnie bezpieczny do spożycia w umiarkowanych ilościach‚ istnieją pewne ryzyka związane z jego spożyciem⁚

• Alergie⁚ Niektóre osoby mogą być uczulone na anyż. Objawy alergii mogą obejmować wysypkę‚ swędzenie‚ obrzęk i trudności w oddychaniu.
• Interakcje z lekami⁚ Anyż może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami‚ takimi jak leki przeciwzakrzepowe i leki przeciwdepresyjne. Przed spożyciem anyżu należy skonsultować się z lekarzem‚ jeśli przyjmujesz jakieś leki.
• Ciąża i karmienie piersią⁚ Kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny unikać spożywania anyżu‚ ponieważ może on mieć szkodliwy wpływ na płód lub dziecko.

Ważne jest‚ aby spożywać anyż z umiarem i skonsultować się z lekarzem w przypadku jakichkolwiek obaw.

Korzyści Zdrowotne

Anyż‚ ze względu na bogactwo związków bioaktywnych‚ takich jak anetol‚ wykazuje szereg korzystnych właściwości dla zdrowia. W tradycyjnej medycynie anyż wykorzystywany jest do⁚

• Łagodzenia problemów trawiennych⁚ Anyż działa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego‚ co pomaga w łagodzeniu wzdęć‚ zaparć i biegunki.
• Wspierania zdrowia układu oddechowego⁚ Anyż działa wykrztuśnie‚ co pomaga w rozrzedzaniu i usuwaniu śluzu z dróg oddechowych‚ łagodząc objawy przeziębienia i grypy.
• Działa przeciwzapalnie⁚ Anyż zawiera związki o działaniu przeciwzapalnym‚ które mogą pomóc w łagodzeniu bólu i obrzęku.
• Wspierania zdrowia skóry⁚ Anyż może pomóc w leczeniu trądziku i innych problemów skórnych‚ dzięki swoim właściwościom antybakteryjnym i przeciwgrzybiczym.

Należy jednak pamiętać‚ że badania naukowe dotyczące korzyści zdrowotnych anyżu są ograniczone i potrzebne są dalsze badania.

Ryzyko i Środki Ostrożności

Chociaż anyż jest ogólnie uznawany za bezpieczny‚ jego spożywanie może wiązać się z pewnymi ryzykami. Należy zachować ostrożność‚ zwłaszcza w przypadku⁚

• Ciąża i karmienie piersią⁚ Anyż może działać estrogennie‚ dlatego kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny unikać jego spożywania‚ zwłaszcza w dużych ilościach.
• Alergie⁚ Niektóre osoby mogą być uczulone na anyż‚ co może prowadzić do reakcji alergicznych‚ takich jak wysypka skórna‚ swędzenie‚ obrzęk i problemy z oddychaniem.
• Zaburzenia krzepnięcia krwi⁚ Anyż może wpływać na krzepnięcie krwi‚ dlatego osoby z zaburzeniami krzepnięcia krwi powinny skonsultować się z lekarzem przed jego spożywaniem.
• Interakcje z lekami⁚ Anyż może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami‚ np. lekami przeciwzakrzepowymi. Dlatego przed spożywaniem anyżu w dużych ilościach lub w postaci suplementów diety należy skonsultować się z lekarzem.

Należy pamiętać‚ że informacje te mają charakter ogólny i nie zastępują konsultacji z lekarzem.

Zastosowania Kulinarne i Medyczne Anyżu

Zastosowania Kulinarne

Anyż jest ceniony za swój słodki‚ anyżowy smak i aromat‚ który nadaje się do szerokiej gamy zastosowań kulinarnych. Nasiona anyżu są często używane do aromatyzowania ciast‚ ciasteczek‚ chleba‚ napojów alkoholowych‚ a także potraw mięsnych i rybnych. Olejek eteryczny z anyżu jest popularnym składnikiem likierów‚ takich jak Pernod i Ouzo.

Zastosowania Medyczne

Anyż ma długą historię stosowania w medycynie tradycyjnej. Olejek eteryczny z anyżu zawiera anetol‚ który wykazuje działanie przeciwbakteryjne‚ przeciwgrzybicze i przeciwzapalne. Anyż jest stosowany w leczeniu problemów trawiennych‚ takich jak wzdęcia‚ nudności i zaparcia. Może również łagodzić kaszel i przeziębienie.

Zastosowania Kulinarne

Anyż jest ceniony za swój słodki‚ anyżowy smak i aromat‚ który nadaje się do szerokiej gamy zastosowań kulinarnych. Nasiona anyżu są często używane do aromatyzowania ciast‚ ciasteczek‚ chleba‚ napojów alkoholowych‚ a także potraw mięsnych i rybnych. Olejek eteryczny z anyżu jest popularnym składnikiem likierów‚ takich jak Pernod i Ouzo.

Zastosowania Medyczne

Anyż ma długą historię stosowania w medycynie tradycyjnej. Olejek eteryczny z anyżu jest znany ze swoich właściwości przeciwzapalnych‚ przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych. Jest stosowany w leczeniu problemów trawiennych‚ takich jak wzdęcia‚ nudności i biegunka. Anyż jest również używany jako środek wykrztuśny do łagodzenia objawów przeziębienia i grypy.

Wnioski

Zarządzanie chorobami anyżu wymaga wiedzy i umiejętności. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie środki zapobiegawcze są kluczowe dla zapewnienia zdrowej i produktywnej uprawy. Rozumienie cyklu życiowego szkodników i chorób‚ a także stosowanie odpowiednich metod kontroli‚ pozwala na zminimalizowanie strat i uzyskanie optymalnych plonów. Pamiętajmy‚ że zdrowa roślina anyżu to klucz do uzyskania wysokiej jakości nasion i olejków eterycznych‚ które są cenione w kuchni i medycynie.